Woord vooraf

Dit is de eerste pagina van een pamflet dat ik vanuit een oprechte zorg over de situatie binnen de Hogeschool Utrecht, op verzoek van het opleidingsmanagement heb geschreven. Dit stuk is niet geschreven door interviews af te nemen en notulen te lezen, wel door observatie van binnenuit te combineren met mijn kennis van verbetermanagement en mijn ervaring als auditor en met het leiden van een onderwijsorganisatie in transitie.

En natuurlijk is dit een gekleurd beeld, mijn kleur! Het is eenvoudig om dit af te doen als klaagzang of om met tegenargumenten het een en ander te weerleggen. Ik heb het allemaal wel zo ervaren. Het toont betrokkenheid bij de organisatie. Gebruik dit document om die reden liever als reflectie.

In het oorspronkelijke pamflet zit een aanzet om binnen 2 jaar weer binnen de top3 van Nederlandse opleidingen te staan.

Inleiding (context)

De samenleving verandert. We gaan

• Van bezit van goederen naar gebruik
• Van lineair georganiseerd naar circulair
• Van global naar 'glocal'
• Van verzorging naar participatie
• Van verticaal georganiseerd naar horizontaal
• Van ik naar samen

Onder druk van deze ingrijpende veranderingen staan organisaties voor de uitdaging om zich opnieuw uit te vinden. De bestaande manier van werken knelt steeds meer. De systeemwereld waar 'meetbaar' (meten is weten) centraal staat sluit steeds minder aan op de leefwereld waar 'merkbaar' centraal staat.

In ruim honderd jaar is de wereld ingrijpend veranderd maar de hiërarchische organisatiepiramide uit het industriële tijdperk is nog steeds het dominante organisatiemodel. Voor wie het wil zien zijn de veranderingen duidelijk zichtbaar in concepten als Uber en AirBnB maar ook in het zzp-schap of crowdfunding initiatieven. En degene die het niet willen zien? Zij kunnen eenvoudig de signalen negeren en voorbeelden noemen van mislukkingen.

En toch, de transitie is als een veenbrand die opeens overal kan oplaaien. Een goede aanleiding hiervoor is de generatie die er aan komt. De generatie die nu studeert, ook aan de Hogeschool Utrecht, ook aan de Faculteit Communicatie en Journalistiek (FCJ). Dit is de eerste generatie die over een essentieel onderdeel van de samenleving, ICT, meer weet dan de beleidsmakers. Zij zullen de onuitputtelijke mogelijkheden van ICT vele malen beter benutten dan nu wordt gedaan in het bedrijfsleven.

Observatie

De uitdaging voor een organisatie is om vanuit haar kernidentiteit te concurreren op toegevoegde waarde. Dit betekent dat ze

• snel kan reageren op verandering (wendbaar),
• een flexibel bedrijfsmodel heeft,
• innovatief is,
• creatief is en
• kan omgaan met onzekerheid

Bedrijven dienen permanent in de 'leermodus' te zijn. Dit betekent dat er korte cycli zijn zodat je kunt leren, experimenteren en reflecteren. Hierbij past een cultuur waar fouten mogen worden gemaakt en waar medewerkers en management kunnen omgaan met onzekerheid. Een opleiding dient in een vroegtijdig stadium te weten waar ze voor opleidt. Een opleiding leidt studenten op

• voor banen die nog niet bestaan,
• met technieken die nog niet zijn uitgevonden en
• voor uitdagingen die we nog niet kennen.

Zo stonden in de top 10 van meest begeerde banen in 2010 alleen maar banen die in 2004 nog niet bestonden.

De FCJ richt zich echter nog teveel op (behoud van) de oude wereld. Het gaat heel veel over het 'wat' en het 'hoe' maar heel weinig over het 'waarom'. De vraag 'waarom zijn we op aard?’ wordt nauwelijks gesteld. De vraag geeft een antwoord op wat de bedoeling is van wat we doen. Zonder te weten wat de bedoeling is kan de energie niet worden gericht en is niet duidelijk of een activiteit, van wie dan ook in de organisatie, wel bijdraagt aan dat doel of die bedoeling. De organisatie van de FCJ is hier niet klaar voor of in het beste geval, worstelt hiermee en is druk met zaken waar veel energie naar toe gaat.

Voor iedere opleiding maar zeker voor een hoger beroeps opleiding, is het een uitdaging om de veranderingen in de maatschappij bij te benen. Een opleiding staat in deze tijd als het ware voor de taak omstudenten op te leiden:

• Voor banen die nog niet bestaan
• Met technieken die nog niet zijn uitgevonden
• Om uitdagingen aan te gaan die we nog niet kennen

Dan gaat het meer om:

• Ontwikkelen dan klaarstomen
• Voorbereiden op het leven dan voorbereiden op werk
• Trainen op het onverwachte dan trainen op routine

De traditionele manier van opleiden schiet dan tekort. Het is noodzakelijk om studenten "te leren om te leren". In een dergelijke leeromgeving wordt (zelf) reflectie nog relevanter. Het is goed als een opleiding daarbij bewust is dat het niet alleen gaat om:

• kwalificatie (bijbrengen kennis en vaardigheden)

Maar ook om

• persoonlijke vorming (subjectwording)
• socialisatie (lid worden van een gemeenschap) van de student.

Hierbij mag niet worden vergeten dat studenten vaak heel goed op de hoogte zijn van de gebruiksmogelijkheden van ICT, en dan met name de social media. Zo is deze generatie jongeren de eerste generatie die meer weet over een essentieel onderdeel van de samenleving dan de generatie daarvoor. Dit biedt een opleiding mogelijkheden en kansen.

Overigens wringt het primair proces in het onderwijs nog vaak binnen de eigen organisatie omdat het

• Gevangen zit in een systeem en structuur:
• Standaardisering
• Efficiency kramp
• Met een overhead aan regelingen
• Met wantrouwen en controle
• En onder het bewind van ondersteunende diensten

Reflectie

"Faute maake mach" maar als twee keer dezelfde fout wordt gemaakt is onvoldoende geleerd. En leren van fouten doe je door te reflecteren. Vandaar dat reflectie een belangrijk onderdeel van een curriculum van een (hoger) beroeps opleiding hoort te zijn. Zoals zelfreflectie een belangrijke competentie van een professional is. Ook van de junior professional die zojuist met een diploma de school uit loopt. Het hoort bij de professionele vaardigheden. Bij reflectie staan de volgende twee vragen centraal:

1. wat heb ik gedaan? en
2. hoe heb ik dit gedaan?

Dan moet er dus een norm zijn waar je het resultaat, al of niet met de hulp van anderen, aan kunt toetsen. Deze norm is context afhankelijk (schooleisen, projectgroep, privé) en kan wisselen in de tijd.

Reflectie gaat dus in de kern over waar je staat ten opzichte van een bepaald (leer)doel. Om je positie ten opzichte van dat leerdoel te bepalen moet je wel weten waar je nu staat. Het gaat dan om zelfkennis: wat kan ik goed, wat doe ik minder? Wat wil ik graag en waar loop ik warm voor? Dit kan bijvoorbeeld in kaart worden gebracht met een SWOT-analyse over jezelf.

Als je weet waar je heen wilt ('daar' waar het leerdoel is) en waar je staat ('hier') is vervolgens de vraag "hoe kom je van 'hier' naar 'daar'?". Daar ligt van oudsher het domein van een opleiding.

Bij reflectie kan een onderscheid worden gemaakt in eerste orde en tweede orde reflectie. Persoonlijke reflectie hoort bij de eerste orde. Als het gaat om de bijdrage aan het geheel, zoals een project, de organisatie, de samenleving, gaat het om tweede orde reflectie. Denk dan aan vragen als:

• waar wil de organisatie of het project naar toe?
• hoe passen mijn activiteiten daarin?
• hoe dragen ze bij aan het 'grote plaatje'?

In een TED-talk legt Eddie Obeng uit dat de wereld sneller verandert dan de meeste mensen kunnen leren. Het leervermogen volgt een lineaire lijn, veranderingen een exponentiële. Voorbij het punt waar de exponentiële lijn de lineaire lijn passeert begint volgens Obeng 'the World after Midnight'. In deze wereld, waar de regels van de oude wereld niet meer voldoen, kunnen we alleen door slim te falen veranderingen bijbenen.

Om sneller te leren moeten we durven om te gaan met onzekerheden. Ik noem dit struikelend leren: uitproberen, risico’s nemen, het bekende loslaten, starten met experimenten, delen van kennis. Het gaat dan niet meer om lineair leren met eenduidige antwoorden op vragen maar om explorerend leren waarbij onvermijdelijk fouten worden gemaakt. We zijn dit echter niet gewend want in de oude wereld geldt dat als je een fout maakt je hebt gefaald. Dit nodigt niet uit om uit je comfortzone te komen en dus doe je al snel wat je altijd al deed. Maar dit is wel funest voor innovatie. Nieuwsgierigheid brengt je op 'onbekende' plekken waar je vervolgens steeds die zaken uitpikt waarvan je denkt dat je er wat mee kunt en niet alleen waarvan je zeker weet dat je er iets mee kunt.

Door het oude denken te gebruiken in de nieuwe wereld is de kans groot dat de 'oplossingen' van vandaag de problemen van morgen zijn. Hier ligt nadrukkelijk een uitdaging voor opleidingen waar leren nog vaak iets collectiefs, lineair en hiërarchisch is in plaats van explorerend en afgestemd op het individu.

Minister Bussemaker heeft in de strijd tegen radicalisering docenten opgeroepen om de signaalfunctie op zich te nemen. In deze strijd zullen alle ogen en oren in de samenleving moeten worden ingezet dus waarom ook niet op school. Of juist op school, toch een van de plaatsen in de (semi) openbare ruimte waar het reilen en zeilen van jongeren redelijk goed zichtbaar is. Meer dan in de beslotenheid van de thuissituatie en de anonimiteit van de straat.

Maar dan mag er nog wel iets veranderen in de manier waarop de overheid tegen hoger onderwijs aankijkt. Nu wordt de school nog gezien als een (kosten)plaats waar studenten zo snel mogelijk door heen moeten worden geloodst om een diploma te halen. De efficiency staat voorop. Hierbij richt de aandacht zich voornamelijk op kwalificatie: het leren van kennis en vaardigheden voor toekomstige beroepssituaties. Inzicht in die beroepssituaties is overigens nog een hele opgave want in de top 10 van meest begeerde banen in 2010 stonden alleen maar banen die in 2004 nog niet bestonden. Dit betekent dat een school eigenlijk moet opleiden voor:

• Banen die nog niet bestaan
• Voor technieken die nog niet zijn uitgevonden
• En voor uitdagingen die we nog niet kennen

Bij kwalificatie is het adagium "meten is weten". En zo gaat de aandacht uit naar studierendement en diploma-rendement en minder naar de achtergrond, de ontwikkeling en de psyche van de student. Dit krijgt hooguit aandacht wanneer de student studievertraging heeft opgelopen. De mogelijkheid tot signalering komt beter uit de verf als tijdens de studie naast kwalificatie ook aandacht is voor persoonlijke vorming en socialisatie. Bij dit laatste gaat het om het deelgenoot worden van een samenleving.

Als docenten een rol moeten spelen bij het (vroegtijdig) signaleren van radicalisering past het om persoonlijke vorming en socialisatie meer aandacht en ruimte te geven in het onderwijsprogramma. Het is dan meer dan mooi als dit gesteund en gefaciliteerd wordt door de overheid.